عوامل موثر بر نشاط دانش آموزان در کلاس درس
از جمله مواردی که باعث بی رغبتی دانش آموزان و بالتبع موجب عدم موفقیت آنان و درنهایت افت تحصیلی می شود، مسئله خستگی و عدم نشاط دانش آموزان در کلاس درس می باشد؛ از همین رو لازم و ضروری است تا با بررسی عوامل موثر بر نشاط دانش آموزان زمینه های نشاط و شادابی را بارور و آفت خستگی و بی نشاطی را قلع و قمع نماییم.
این نوشتار- هر چند موجز- در تلاش است تا با بررسی تحقیقی و علمی عوامل موثر بر نشاط را شناسایی و در جهت تبیین آنها گام بردارد، به امید آن که راه گشایی باشد برای شناخت و توجه بهتر مقوله نشاط و اهمیت و حساسیت آن در امر آموزش تا کمتر مورد غفلت متصدیان امر از معلمان زحمتکش و مدیران خدوم گرفته تا انجمن های اولیا و مربیان و تا مسئولان محترم قرار گیرد.
بنابراین عوامل موثر بر نشاط و شادابی دانش آموزان در کلاس درس را تک تک فهرست کرده و به توضیح و تبیین آنها براساس تحقیقات صورت گرفته از جانب اساتید فن و محققین می پردازیم.
امیدواریم مطالعه این سلسله مباحث معلمان و اولیای محترم مدارس را برای سال تحصیلی جدید آماده تر نماید. وضعیت فیزیکی کلاس:
یکی از عوامل مؤثر در نشاط دانش آموزان وضعیت فیزیکی کلاس می باشد. فضای فیزیکی شامل رنگ، نور، چینش نیمکت ها، تهویه و تعداد دانش آموزان است.
الف، رنگ: مطالعات و تحقیقات دانشمندان نشان می دهد رنگ ها همان گونه که بر روح و روان آدمی تأثیرات گوناگونی به جای می گذارند، جسم او را نیز تحت تأثیر قرار می دهند. محققان بر این باورند که هر یک از رنگ ها فواید خاص درمانی محسوسی برای بدن انسان دارند و در این باره گزارش های متعددی مبنی بر استفاده های موفقیت آمیز از رنگ در درمان بسیاری از بیماری های فیزیکی دریافت کرده اند.
برخی از دانشمندان حتی معتقدند تمایل ناخودآگاه ما به یک یا چند رنگ خاص می تواند نشانه ای از نیازهای بدن ما در جهت ترمیم خود باشد. اطلاع از خواص درمانی مختلفی که به هر یک از رنگ ها نسبت داده شده است می تواند کمک شایانی به انتخاب صحیح آنها هنگام تهیه لوازم و طراحی دکوراسیون فضاهای مختلف مدرسه باشد.
به عنوان مثال رنگ نارنجی رنگ گرم و صمیمی است. نارنجی پرتوهای شادی آفرینی از خود ساطع می کند که موجب رفع خستگی است. یا رنگ سبز که انرژی زا و آرامش بخش است به طوری که اضطراب را از انسان دور می کند و موجب رفع تنش و گرفتگی های عضلانی می شود. به خصوص این که سبز رنگی ایده آل برای فضاهایی است که در آنها تمرکز و آرامش مورد نیاز است.
ب) چینش نیمکت ها:
برای ارتباط و تعامل بیشتر دانش آموزان با یکدیگر و همچنین ارتباط مؤثر و چهره به چهره معلم با دانش آموزان می بایست نیمکت ها طوری چینش شوند که این مهم محقق گردد. علمای تعلیم و تربیت بهترین روش چینش صندلی ها را به صورت دایره ای یا «U» شکل پیشنهاد می کنند، خصوصاً در درس هایی که نیاز به بحث و بررسی، فعالیت های گروهی برای حل یک مسئله و یا انجام آزمایش و یک پروژه می باشد. در این صورت تعامل و ارتباط به شکل صحیح انجام پذیر خواهد بود. این امر باعث می گردد تمامی دانش آموزان درگیر آن فعالیت شوند و حالت انفعالی و خستگی در آنها به وجود نیاید.
ج) تهویه و تعداد دانش آموزان:
تهویه هوا باعث می شود به صورت مستمر هوای تازه و پر اکسیژن در کلاس در جریان باشد و تنفس راحت تر انجام گردد، در نتیجه نشاط و سرزندگی به وجود می آید و حالت رخوت و کسالت از دانش آموزان دور می شود، ضمن آن که تعداد دانش آموزان باید به خصوص نسبت به مساحت و فضای موجود متناسب باشد.
¤ ابزار تشویق:
تشویق جلوه ای از تحسین و تقدیر و نوعی تأیید برای فرداست، در سایه آن شوقی در آدمی پدید می آید که به رفتاری معین اقدام کرده و آن را مکرر می سازد.
به طور کلی در تعریف تشویق می توان گفت: تشویق عامل وادار کننده است که به انسان نیرو و انرژی می دهد، شخصی که تشویق می شود از کار و زحمت خود احساس رضایت و خشنودی می کند و این رضایت خاطر است که جلوی خستگی و بی میلی او را می گیرد.
تشویق و تحسین مایه تقویت روح است وحس اعتماد را در فرد به وجود آورده و استعدادهای فرد رشد کرده و توان درونی اش به فعلیت درمی آید.
حاصل تشویق ممکن است فایده ای برای آدمی نداشته باشد، ولی همین خودپسندی فرد را امتناع می کند و به او اطمینان می دهد که عملش عاقلانه و مورد تأیید بوده است در نتیجه موجب دلگرمی و نشاط او می شود.
¤خواب کافی:
خواب از جایگاه بسیار مهمی در زندگی ما برخوردار است. خوابیدن مثل تغذیه کار غریزی است و هر یک از این دو جزیی از غریزه بقاء است.
اهمیت استثنائی خواب علیرغم این که ما به آن بی توجه هستیم، از هر زاویه ای که آن را مورد بررسی قرار دهیم و ازهر جنبه زندگی که به آن مربوط می شود بنگریم، یک واقعیت است. خواب ناکافی از جهت های مختلف بر انسان عواقب سوء می گذارد.
از نظر جسمی در صورت بی خوابی، بیماری های مزمن نیز گسترش می یابد، تغییراتی نیز در فرمول خون به وجود می آید که در درازمدت سبب پیدایش کم خونی می گردد و حالت کسالت همراه با خستگی دایمی و فزاینده و یک حالت تنبلی که به خوبی نمی توان آن را توجیه کرد، تولید می کند. علاوه بر این بدخوابی نه تنها باعث خستگی می گردد، بلکه نیروی جسمی را نیز کاهش داده و عمل گوارش را مشکل تر و کندتر می سازد و عملکرد حواس نیز مختل می شود.
دانش آموزانی که خواب کافی نداشته باشند، عصبی، نگران، ناپایدار و سپس مضطرب شده و از مرحله روانی شدید به مرحله کوفتگی و خستگی می رسند.
مسلماً در این بدخوابی ها، دوره های طبیعی و بیولوژیک همراه، با تناوب هایی از شدت و ضعف نیز وجود دارد، ولی چون خواب از کیفیت و کمیت بدی برخوردار است آنها را تشدید کرده و از کاهی کوه می سازد. شخص کم خواب دائماً دچار ناراحتی روانی می شود. چنین فردی خصایص بسیار با ارزش خود یعنی دوراندیشی را از دست می دهد. براثر بی خوابی روزبه روز بر افسردگی کودکان افزوده می شود و مشکلات دیگری در این زمینه عارض آنها می گردد، از جمله کم اشتهایی، ضعف انرژی، مشکلات روحی، کناره جویی از دوستان و فعالیت ها، احساس بی ارزش بودن و اندوهگینی می کنند.
¤ اهمیت هدف در آموزش
از خصوصیات آموزش این است که برای فعالیت خویش یک هدف و مقصد آگاهانه ای قائل گردیم، این نوع فعالیت فقط برای فردی امکان پذیر خواهد بود که خود را بشناسد و قادر به تنظیم طرح آگاهانه ای باشد و آزادانه وسایل را برگزیند که امیال او را ارضا نماید و به کمک آنها به اهدافش برسد. ایجاد این حق و توسعه امکانات آن همانا چیزی جز پرورش و آمادگی احترام به شخصیت نیست.
آموزش وپرورش جدید امروزه در مدارس در این مورد خیلی اصرار می ورزد، زیرا در آنجاست که شخصیت کودک و احترام به آن بسیار باارزش است، یعنی احترام به خود، ابتکار، استقلال روحیه انتقادی نکاتی است که باید آموخت وانگهی یک دلیل روانی هم موجود است، این نوع فعالیت موجب تسهیل یادگیری می شود.
مدرسه قدیم از این که کودک را وامی داشت که با برهان و تعقل غیرمستقیم مطالعه به چیزی را درک کند به خود می بالید. برای این کار از تشویق یا توبیخ و از پاداش یا تنبیه استفاده می کرد، اما این مدارس انتخاب نوع فعالیت را از شاگرد سلب می نمود.
حال لازم است که سه مطلب زیر مورد توجه قرار گیرد:
1- آزادی عمل بر طبق یک هدف انتخاب شده اساس و لازمه احترام می باشد. پس اگر این آزادی عمل به طور نامناسب و نامطلوبی هدایت گردد، نه تنها موجبات احترام به خود، بلکه توانایی انتخاب معقولانه و احساس مسئولیت را نیز فراهم می سازد.
2- هنگامی که این نوع فعالیت در چارچوب گروه وارد گردد به شخصیت دیگران نیز احترام خواهد گذاشت.
3- چنین روش فعالیتی در یک محیط و در یک گروه موجب می شود که افراد بتوانند در آن گروه به کار مشغول گردند و در این جاست که فکر و تعلیمات تقسیم و توزیع می شود و هر یک از دیگری بهره می جوید.
¤ تقویت انگیزه درونی شاگرد
بدون تردید انسان موجود پیچیده ای است که در آفرینش او ظرافت و دقت فراوان به کار رفته است. پروردگار متعال در خلقت او کلمه تبارک الله احسن الخالقین را به کار برد و حال آن که در خلقت کرات و کهکشان ها و اقیانوس ها و عجایب موجود در اعماق آنها این جمله را به کار نبرده است و این خود حاکی از عظمت و تعالی وجودی انسان می باشد. انسان نمونه و فهرستی از کل نظام آفرینش جهان اکبر می باشد و انسان را جهان اصغر نامیده اند.
علی(ع) نیز در عبارت کوتاهی می فرمایند: آیا گمان می کنی که تو یک موجود حقیر هستی و حال آن که در آفرینش تو جهان بزرگ آفرینش به طور فهرست وار گنجانیده شده است.
باتوجه به این مقدمه می توان ادعا کرد که تربیت و پرورش انسان نیز کاری پیچیده و دشوار است. یکی از مسائل مهم تعلیم و تربیت موضوع تشویق و ترغیب است، لذا به اولیا و معلمان تأکید می شود که فرزندان و شاگردان را تشویق و ترغیب نمایند، سعی کنند به جای توبیخ و ملامت و کوبیدنی ها از راه تشویق وارد شده آنها را به حرکت وادارند.
بدیهی است که تشویق یک عامل قوی برای ایجاد حرکت است، ولی باید دقت کرد که تشویق در مسائل تربیتی به عنوان یک اصل اولی مورد توجه است یا این که تشویق یک عامل ثانوی است و به عبارت دیگر وقتی موجودی فاقد انگیزه درونی بوده از حرکت باز می ایستد، در چنین شرایطی معلم و مربی می تواند با عوامل خارجی و بیرونی آن فرد را به حرکت بیندازد.
بدیهی است که بیشترین اهتمام تربیت باید متوجه عوامل درونی باشد، یعنی پدر و مادر و معلم باید نظام تربیتی را طوری تنظیم کنند که فرزندان با برخوردی از انگیزه های درونی به سوی آن در حرکت باشند، نه این که در بعد ساختن و پرداختن درونی. تصور کرده همیشه با عوامل بیرونی آن را سوق دهند و باز به عبارت دیگر موتور وجودی انسان باید خودش روشن باشد، نه این که بخواهند او را با هول دادن به حرکت وادارند و به نظر ما تشویق نقش هول دادن را دارد و این کار در مواردی می توانند سازنده و مفید باشد نه این که به عنوان یک اصل اولی از مسائل تربیتی به شمار آید در مثال های عامیانه آمده است که می گویند چاه باید خودش آب داشته باشد والا با ریختن آب در آن هیچ گاه نمی توان چاه را به غلیان واداشت.
لازم به ذکر است در پرتو نصیحت و موعظه و تشویق و ترغیب تا حدود معینی می توان دانش آموز را به انجام فرایض و کارها واداشت و مسلما پس از گذشت مدت زمانی با پایان اثر تشویق دوباره از حرکت باز خواهد ایستاد و علاوه بر این کاری که انسان در پرتو ایمان و جوشش درونی انجام می دهد قابل مقایسه با کار دیگر نمی باشد.
از آغاز اگر معلم بکوشد انگیزه های درونی را در عمق جان شاگرد به وجود آورد چنین شاگردی خود جوش به حرکت درآمده و دیگر نیازی به عوامل بیرونی از قبیل تشویق و ترغیب نخواهد داشت؛ لذا در اسلام بیشترین تاکید بر انگیزه های درونی شده است.
روی این اصل خانواده ها و معلمان باید توجه داشته باشند که معیارهای اولیه تربیتی خود را باید بر محور علایق درونی و انگیزه های داخلی قرار دهند تا در پرتو این محرکات درونی فرزندان خود به خود با میل و رغبت به سوی کمالات انسانی در حرکت باشند، بدیهی است در مواردی هم برای این که کشش های درونی تقویت گردد می توان از تشویقات و عوامل ترغیبی استفاده کرد. نکته ظریفی که امروزه با آن مواجه هستیم این است که دانش آموزان اساسا به درس خواندن علاقه ندارند و از آن گریزان هستند این بی علاقگی آن چنان قوی است که همان طور که شاگرد ابتدایی از نیامدن معلم خوشحال است دانشجوی دانشگاه نیز به وجد و شوق در می آید. از این جا به دست می آید که جز در عده ای از دانش آموزان تعلیم و تربیت جامعه ما نتوانسته است انگیزه و شوق درونی به وجود آورد و فرهنگ ها با برنامه های غلط و غیرصحیح همیشه تحصیل و علم را بر شاگرد تحمیل کرده است. لذا وقتی می فهمد معلم نیامده است با یک دنیا شادی و نشاط از کلاس خارج می شود، گویی از زندان خارج شده است و حال آن که علی(ع) می فرماید: اگر روزی آفتاب طلوع کند و من در آن روز علم و دانش تازه ای نیاموزم آن روز بر من مبارک نخواهد بود.
بنابراین اولیاء فرهنگ و آموزش و پرورش باید با یک تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش را دگرگون ساخته به جای روحیه مدرک طلبی و رفاه طلبی عشق و ایمان به علم اندوزی را در جامعه پرورش دهند.
این نوشتار- هر چند موجز- در تلاش است تا با بررسی تحقیقی و علمی عوامل موثر بر نشاط را شناسایی و در جهت تبیین آنها گام بردارد، به امید آن که راه گشایی باشد برای شناخت و توجه بهتر مقوله نشاط و اهمیت و حساسیت آن در امر آموزش تا کمتر مورد غفلت متصدیان امر از معلمان زحمتکش و مدیران خدوم گرفته تا انجمن های اولیا و مربیان و تا مسئولان محترم قرار گیرد.
بنابراین عوامل موثر بر نشاط و شادابی دانش آموزان در کلاس درس را تک تک فهرست کرده و به توضیح و تبیین آنها براساس تحقیقات صورت گرفته از جانب اساتید فن و محققین می پردازیم.
امیدواریم مطالعه این سلسله مباحث معلمان و اولیای محترم مدارس را برای سال تحصیلی جدید آماده تر نماید. وضعیت فیزیکی کلاس:
یکی از عوامل مؤثر در نشاط دانش آموزان وضعیت فیزیکی کلاس می باشد. فضای فیزیکی شامل رنگ، نور، چینش نیمکت ها، تهویه و تعداد دانش آموزان است.
الف، رنگ: مطالعات و تحقیقات دانشمندان نشان می دهد رنگ ها همان گونه که بر روح و روان آدمی تأثیرات گوناگونی به جای می گذارند، جسم او را نیز تحت تأثیر قرار می دهند. محققان بر این باورند که هر یک از رنگ ها فواید خاص درمانی محسوسی برای بدن انسان دارند و در این باره گزارش های متعددی مبنی بر استفاده های موفقیت آمیز از رنگ در درمان بسیاری از بیماری های فیزیکی دریافت کرده اند.
برخی از دانشمندان حتی معتقدند تمایل ناخودآگاه ما به یک یا چند رنگ خاص می تواند نشانه ای از نیازهای بدن ما در جهت ترمیم خود باشد. اطلاع از خواص درمانی مختلفی که به هر یک از رنگ ها نسبت داده شده است می تواند کمک شایانی به انتخاب صحیح آنها هنگام تهیه لوازم و طراحی دکوراسیون فضاهای مختلف مدرسه باشد.
به عنوان مثال رنگ نارنجی رنگ گرم و صمیمی است. نارنجی پرتوهای شادی آفرینی از خود ساطع می کند که موجب رفع خستگی است. یا رنگ سبز که انرژی زا و آرامش بخش است به طوری که اضطراب را از انسان دور می کند و موجب رفع تنش و گرفتگی های عضلانی می شود. به خصوص این که سبز رنگی ایده آل برای فضاهایی است که در آنها تمرکز و آرامش مورد نیاز است.
ب) چینش نیمکت ها:
برای ارتباط و تعامل بیشتر دانش آموزان با یکدیگر و همچنین ارتباط مؤثر و چهره به چهره معلم با دانش آموزان می بایست نیمکت ها طوری چینش شوند که این مهم محقق گردد. علمای تعلیم و تربیت بهترین روش چینش صندلی ها را به صورت دایره ای یا «U» شکل پیشنهاد می کنند، خصوصاً در درس هایی که نیاز به بحث و بررسی، فعالیت های گروهی برای حل یک مسئله و یا انجام آزمایش و یک پروژه می باشد. در این صورت تعامل و ارتباط به شکل صحیح انجام پذیر خواهد بود. این امر باعث می گردد تمامی دانش آموزان درگیر آن فعالیت شوند و حالت انفعالی و خستگی در آنها به وجود نیاید.
ج) تهویه و تعداد دانش آموزان:
تهویه هوا باعث می شود به صورت مستمر هوای تازه و پر اکسیژن در کلاس در جریان باشد و تنفس راحت تر انجام گردد، در نتیجه نشاط و سرزندگی به وجود می آید و حالت رخوت و کسالت از دانش آموزان دور می شود، ضمن آن که تعداد دانش آموزان باید به خصوص نسبت به مساحت و فضای موجود متناسب باشد.
¤ ابزار تشویق:
تشویق جلوه ای از تحسین و تقدیر و نوعی تأیید برای فرداست، در سایه آن شوقی در آدمی پدید می آید که به رفتاری معین اقدام کرده و آن را مکرر می سازد.
به طور کلی در تعریف تشویق می توان گفت: تشویق عامل وادار کننده است که به انسان نیرو و انرژی می دهد، شخصی که تشویق می شود از کار و زحمت خود احساس رضایت و خشنودی می کند و این رضایت خاطر است که جلوی خستگی و بی میلی او را می گیرد.
تشویق و تحسین مایه تقویت روح است وحس اعتماد را در فرد به وجود آورده و استعدادهای فرد رشد کرده و توان درونی اش به فعلیت درمی آید.
حاصل تشویق ممکن است فایده ای برای آدمی نداشته باشد، ولی همین خودپسندی فرد را امتناع می کند و به او اطمینان می دهد که عملش عاقلانه و مورد تأیید بوده است در نتیجه موجب دلگرمی و نشاط او می شود.
¤خواب کافی:
خواب از جایگاه بسیار مهمی در زندگی ما برخوردار است. خوابیدن مثل تغذیه کار غریزی است و هر یک از این دو جزیی از غریزه بقاء است.
اهمیت استثنائی خواب علیرغم این که ما به آن بی توجه هستیم، از هر زاویه ای که آن را مورد بررسی قرار دهیم و ازهر جنبه زندگی که به آن مربوط می شود بنگریم، یک واقعیت است. خواب ناکافی از جهت های مختلف بر انسان عواقب سوء می گذارد.
از نظر جسمی در صورت بی خوابی، بیماری های مزمن نیز گسترش می یابد، تغییراتی نیز در فرمول خون به وجود می آید که در درازمدت سبب پیدایش کم خونی می گردد و حالت کسالت همراه با خستگی دایمی و فزاینده و یک حالت تنبلی که به خوبی نمی توان آن را توجیه کرد، تولید می کند. علاوه بر این بدخوابی نه تنها باعث خستگی می گردد، بلکه نیروی جسمی را نیز کاهش داده و عمل گوارش را مشکل تر و کندتر می سازد و عملکرد حواس نیز مختل می شود.
دانش آموزانی که خواب کافی نداشته باشند، عصبی، نگران، ناپایدار و سپس مضطرب شده و از مرحله روانی شدید به مرحله کوفتگی و خستگی می رسند.
مسلماً در این بدخوابی ها، دوره های طبیعی و بیولوژیک همراه، با تناوب هایی از شدت و ضعف نیز وجود دارد، ولی چون خواب از کیفیت و کمیت بدی برخوردار است آنها را تشدید کرده و از کاهی کوه می سازد. شخص کم خواب دائماً دچار ناراحتی روانی می شود. چنین فردی خصایص بسیار با ارزش خود یعنی دوراندیشی را از دست می دهد. براثر بی خوابی روزبه روز بر افسردگی کودکان افزوده می شود و مشکلات دیگری در این زمینه عارض آنها می گردد، از جمله کم اشتهایی، ضعف انرژی، مشکلات روحی، کناره جویی از دوستان و فعالیت ها، احساس بی ارزش بودن و اندوهگینی می کنند.
¤ اهمیت هدف در آموزش
از خصوصیات آموزش این است که برای فعالیت خویش یک هدف و مقصد آگاهانه ای قائل گردیم، این نوع فعالیت فقط برای فردی امکان پذیر خواهد بود که خود را بشناسد و قادر به تنظیم طرح آگاهانه ای باشد و آزادانه وسایل را برگزیند که امیال او را ارضا نماید و به کمک آنها به اهدافش برسد. ایجاد این حق و توسعه امکانات آن همانا چیزی جز پرورش و آمادگی احترام به شخصیت نیست.
آموزش وپرورش جدید امروزه در مدارس در این مورد خیلی اصرار می ورزد، زیرا در آنجاست که شخصیت کودک و احترام به آن بسیار باارزش است، یعنی احترام به خود، ابتکار، استقلال روحیه انتقادی نکاتی است که باید آموخت وانگهی یک دلیل روانی هم موجود است، این نوع فعالیت موجب تسهیل یادگیری می شود.
مدرسه قدیم از این که کودک را وامی داشت که با برهان و تعقل غیرمستقیم مطالعه به چیزی را درک کند به خود می بالید. برای این کار از تشویق یا توبیخ و از پاداش یا تنبیه استفاده می کرد، اما این مدارس انتخاب نوع فعالیت را از شاگرد سلب می نمود.
حال لازم است که سه مطلب زیر مورد توجه قرار گیرد:
1- آزادی عمل بر طبق یک هدف انتخاب شده اساس و لازمه احترام می باشد. پس اگر این آزادی عمل به طور نامناسب و نامطلوبی هدایت گردد، نه تنها موجبات احترام به خود، بلکه توانایی انتخاب معقولانه و احساس مسئولیت را نیز فراهم می سازد.
2- هنگامی که این نوع فعالیت در چارچوب گروه وارد گردد به شخصیت دیگران نیز احترام خواهد گذاشت.
3- چنین روش فعالیتی در یک محیط و در یک گروه موجب می شود که افراد بتوانند در آن گروه به کار مشغول گردند و در این جاست که فکر و تعلیمات تقسیم و توزیع می شود و هر یک از دیگری بهره می جوید.
¤ تقویت انگیزه درونی شاگرد
بدون تردید انسان موجود پیچیده ای است که در آفرینش او ظرافت و دقت فراوان به کار رفته است. پروردگار متعال در خلقت او کلمه تبارک الله احسن الخالقین را به کار برد و حال آن که در خلقت کرات و کهکشان ها و اقیانوس ها و عجایب موجود در اعماق آنها این جمله را به کار نبرده است و این خود حاکی از عظمت و تعالی وجودی انسان می باشد. انسان نمونه و فهرستی از کل نظام آفرینش جهان اکبر می باشد و انسان را جهان اصغر نامیده اند.
علی(ع) نیز در عبارت کوتاهی می فرمایند: آیا گمان می کنی که تو یک موجود حقیر هستی و حال آن که در آفرینش تو جهان بزرگ آفرینش به طور فهرست وار گنجانیده شده است.
باتوجه به این مقدمه می توان ادعا کرد که تربیت و پرورش انسان نیز کاری پیچیده و دشوار است. یکی از مسائل مهم تعلیم و تربیت موضوع تشویق و ترغیب است، لذا به اولیا و معلمان تأکید می شود که فرزندان و شاگردان را تشویق و ترغیب نمایند، سعی کنند به جای توبیخ و ملامت و کوبیدنی ها از راه تشویق وارد شده آنها را به حرکت وادارند.
بدیهی است که تشویق یک عامل قوی برای ایجاد حرکت است، ولی باید دقت کرد که تشویق در مسائل تربیتی به عنوان یک اصل اولی مورد توجه است یا این که تشویق یک عامل ثانوی است و به عبارت دیگر وقتی موجودی فاقد انگیزه درونی بوده از حرکت باز می ایستد، در چنین شرایطی معلم و مربی می تواند با عوامل خارجی و بیرونی آن فرد را به حرکت بیندازد.
بدیهی است که بیشترین اهتمام تربیت باید متوجه عوامل درونی باشد، یعنی پدر و مادر و معلم باید نظام تربیتی را طوری تنظیم کنند که فرزندان با برخوردی از انگیزه های درونی به سوی آن در حرکت باشند، نه این که در بعد ساختن و پرداختن درونی. تصور کرده همیشه با عوامل بیرونی آن را سوق دهند و باز به عبارت دیگر موتور وجودی انسان باید خودش روشن باشد، نه این که بخواهند او را با هول دادن به حرکت وادارند و به نظر ما تشویق نقش هول دادن را دارد و این کار در مواردی می توانند سازنده و مفید باشد نه این که به عنوان یک اصل اولی از مسائل تربیتی به شمار آید در مثال های عامیانه آمده است که می گویند چاه باید خودش آب داشته باشد والا با ریختن آب در آن هیچ گاه نمی توان چاه را به غلیان واداشت.
لازم به ذکر است در پرتو نصیحت و موعظه و تشویق و ترغیب تا حدود معینی می توان دانش آموز را به انجام فرایض و کارها واداشت و مسلما پس از گذشت مدت زمانی با پایان اثر تشویق دوباره از حرکت باز خواهد ایستاد و علاوه بر این کاری که انسان در پرتو ایمان و جوشش درونی انجام می دهد قابل مقایسه با کار دیگر نمی باشد.
از آغاز اگر معلم بکوشد انگیزه های درونی را در عمق جان شاگرد به وجود آورد چنین شاگردی خود جوش به حرکت درآمده و دیگر نیازی به عوامل بیرونی از قبیل تشویق و ترغیب نخواهد داشت؛ لذا در اسلام بیشترین تاکید بر انگیزه های درونی شده است.
روی این اصل خانواده ها و معلمان باید توجه داشته باشند که معیارهای اولیه تربیتی خود را باید بر محور علایق درونی و انگیزه های داخلی قرار دهند تا در پرتو این محرکات درونی فرزندان خود به خود با میل و رغبت به سوی کمالات انسانی در حرکت باشند، بدیهی است در مواردی هم برای این که کشش های درونی تقویت گردد می توان از تشویقات و عوامل ترغیبی استفاده کرد. نکته ظریفی که امروزه با آن مواجه هستیم این است که دانش آموزان اساسا به درس خواندن علاقه ندارند و از آن گریزان هستند این بی علاقگی آن چنان قوی است که همان طور که شاگرد ابتدایی از نیامدن معلم خوشحال است دانشجوی دانشگاه نیز به وجد و شوق در می آید. از این جا به دست می آید که جز در عده ای از دانش آموزان تعلیم و تربیت جامعه ما نتوانسته است انگیزه و شوق درونی به وجود آورد و فرهنگ ها با برنامه های غلط و غیرصحیح همیشه تحصیل و علم را بر شاگرد تحمیل کرده است. لذا وقتی می فهمد معلم نیامده است با یک دنیا شادی و نشاط از کلاس خارج می شود، گویی از زندان خارج شده است و حال آن که علی(ع) می فرماید: اگر روزی آفتاب طلوع کند و من در آن روز علم و دانش تازه ای نیاموزم آن روز بر من مبارک نخواهد بود.
بنابراین اولیاء فرهنگ و آموزش و پرورش باید با یک تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش را دگرگون ساخته به جای روحیه مدرک طلبی و رفاه طلبی عشق و ایمان به علم اندوزی را در جامعه پرورش دهند.
- لینک منبع
تاریخ: جمعه , 12 اسفند 1401 (17:58)
- گزارش تخلف مطلب